1. Küresel Isınmanın Çalışma Hayatına Etkisi

Küresel ısınma, 21. yüzyılın en büyük çevresel sorunlarından biri olarak, yaşamın her alanını derinden etkilemektedir. Atmosferdeki sera gazı birikiminin artmasıyla birlikte dünya genelinde sıcaklık ortalamaları yükselmiş, bu da mevsimlerin dengesini bozmuş ve özellikle yaz aylarında şiddetli sıcak hava dalgalarının daha sık ve daha uzun süreli hale gelmesine neden olmuştur. Bu olgunun çalışma hayatına etkisi son derece ciddidir. Özellikle dış mekânlarda veya iklimlendirme sistemlerinin yetersiz olduğu kapalı alanlarda çalışanlar için sıcak hava yalnızca bir konfor sorunu değil; hayati riskler barındıran bir tehlike kaynağıdır.

Yüksek sıcaklıklar, çalışanların fizyolojik sınırlarını zorlayarak; başta sıcak çarpması, ısı bitkinliği ve dehidrasyon olmak üzere birçok sağlık sorununa yol açar. Aynı zamanda dikkat dağınıklığı, reaksiyon süresinde uzama ve bilişsel fonksiyonlarda azalma gibi etkilerle iş kazası riskini artırır. Bu durum sadece bireyin sağlığını tehdit etmekle kalmaz, işyerindeki üretkenliği, hizmet kalitesini ve iş sürekliliğini de olumsuz etkiler.

Bu bağlamda işverenlerin ve çalışanların, sıcak hava koşullarına karşı bütüncül bir yaklaşım geliştirerek hareket etmeleri büyük önem taşımaktadır. Bu rehberde sıcak havalarda çalışmanın etkileri sektörel farklılıklar gözetilerek incelenmekte; çalışan sağlığı, işveren yükümlülükleri ve İSG çözümleri kapsamlı bir bakış açısıyla ele alınmaktadır.

2. Sektörel Bazda Sıcak Hava Etkileri

2.1 İnşaat Sektörü

İnşaat sektörü, işlerin büyük oranda açık havada yürütülmesi nedeniyle sıcak hava koşullarından en fazla etkilenen alanlardan biridir. Betonarme yapılar, metal yüzeyler ve asfalt gibi yüzeyler gün boyunca güneş ışığını emerek sıcaklığı katlayarak artırır. Bu yüzeylerin yakınında çalışanlar için ortam sıcaklığı, hava sıcaklığının çok üzerinde hissedilir hale gelir.

Yüksekte Çalışma ile Birleşen Riskler

İnşaat sektörünün en kritik alanlarından biri olan yüksekte çalışma, sıcak hava koşullarıyla birleştiğinde ölümcül riskler barındırır. Vücut ısısının artması, konsantrasyon kaybı ve baş dönmesi gibi belirtiler yüksekte çalışan bir işçi için hayati tehlike oluşturabilir. Bu noktada:

• Emniyet kemeri, baret, koruyucu gözlük gibi kişisel koruyucu donanımların sıcak nedeniyle rahatsız edici hale gelmesi ve doğru kullanılmaması düşme riskini artırır.
• Sıcak nedeniyle el terlemesi ve el aletlerinin kontrolünün zorlaşması, çalışanın denge ve tutuş gücünü azaltır.
• UV ışınlarına uzun süreli maruz kalma, hem cilt sağlığı hem de görsel algı üzerinde olumsuz etkilere yol açar.

Bu nedenle yüksekte çalışılan alanlarda ekstra önlem alınmalı; mola süreleri artırılmalı, iş sabah erken ya da akşam serin saatlerde planlanmalı ve gölgelik sistemleri kurulmalıdır.

2.2 Tarım ve Hayvancılık

Tarım sektörü, mevsimsel iş gücüne dayalı yapısı nedeniyle sıcak havalardan doğrudan etkilenir. Tarlalarda, seralarda ya da hayvan çiftliklerinde çalışan işçiler, çoğu zaman temel ihtiyaçlarını karşılayamayacak şekilde organize olmayan ortamlarda görev yaparlar. Gölgeliklerin eksikliği, taşınabilir su istasyonlarının bulunmaması ve yeterli dinlenme molalarının verilmemesi bu sektör için belirgin risklerdir. Ayrıca sıcaklıkla birlikte artan buharlaşma, su kaynaklarının tükenmesine ve dolaylı olarak üretim verimliliğinde azalmaya neden olur.

2.3 Sanayi ve Üretim

Kapalı ortamda faaliyet gösteren sanayi işletmeleri de sıcak havalardan etkilenir. Özellikle fırın, döküm, tekstil, cam ve seramik üretimi gibi sektörlerde mevcut ekipmanlar nedeniyle ortam zaten yüksek sıcaklıktadır. Buna yaz sıcaklıkları da eklendiğinde, iç ortam koşulları insan fizyolojisinin dayanamayacağı seviyelere ulaşabilir. Bu durum işçilerin dayanıklılığını düşürür, hatalı üretim oranını artırır ve sağlık riskleri doğurur. Ortam sıcaklığının yanı sıra havadaki nem oranının da yükselmesi, terleme ile vücudun kendini soğutma mekanizmasını etkisiz hale getirir.

2.4 Lojistik ve Taşımacılık

Uzun süre kapalı araç kabinlerinde kalan şoförler, özellikle klima sistemlerinin yetersiz olduğu taşıtlarda, dikkat dağınıklığı, uykusuzluk ve yorgunluk gibi belirtiler yaşayabilir. Bu durum trafik kazası riskini artırırken, depo personeli için sıcaklık, taşıma, yükleme ve boşaltma sırasında refleks kaybı ve kas krampları gibi ciddi iş kazalarına neden olabilir.

2.5 Turizm ve Hizmet Sektörü

Otellerin mutfaklarında, dış mekan etkinliklerinde veya sahil hizmet alanlarında çalışan personel genellikle klimasız, dar ve sıcak ortamlarda sürekli hareket halindedir. Özellikle müşteri yoğunluğunun olduğu dönemlerde dinlenme imkânlarının azlığı, sıcakla birlikte stres seviyesini artırarak hem çalışan sağlığını hem de müşteri memnuniyetini olumsuz etkiler.

3. İşverenin Yasal ve Etik Yükümlülükleri

3.1 Risk Değerlendirmesinin Önemi

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre, işverenin temel yükümlülüklerinden biri işyerinde mevcut olan tehlikeleri belirlemek, bu tehlikelerin yol açabileceği riskleri analiz etmek ve bu risklere karşı uygun koruyucu önlemleri almaktır. Bu kapsamda sıcak hava kaynaklı riskler, özellikle yaz döneminde yapılan risk değerlendirme çalışmalarının merkezine oturtulmalıdır.

Risk değerlendirmesi yapılırken sadece ortam sıcaklığı değil; çalışanların fiziksel iş yükü, yaşı, sağlık durumu (örneğin kalp-damar hastalıkları, hipertansiyon, diyabet), kullanılan kişisel koruyucu donanım türleri ve mola sistemlerinin mevcut durumu gibi birçok faktör göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca farklı iş kollarının kendine özgü koşulları da değerlendirmeye dahil edilmelidir. Örneğin, dış ortamda ağır iş yapan bir inşaat işçisiyle klima olmayan bir mutfakta çalışan garsonun maruz kaldığı ısı stresi aynı değildir.

3.2 Çalışma Saatlerinin Uyarlanması

Sıcaklık artışlarının en yoğun hissedildiği saat dilimi olan 11:00 – 16:00 arasındaki zaman aralığında iş planlamasının yeniden yapılandırılması büyük önem taşır. İşveren, iş gücü organizasyonunu bu sıcak saatlerde çalışanların daha az maruz kalacağı şekilde planlamalıdır. Bu kapsamda alınabilecek önlemler şunlardır:

• Sabah erken saatlerde işe başlanması ve öğle sıcağında çalışmanın asgariye indirilmesi,
• Akşamüstü saatlerinde vardiya sistemiyle çalışma saatlerinin uzatılması,
• Gerekli durumlarda işin gece vardiyasında yapılmasının sağlanması,
• Fazla sıcak olan günlerde, özellikle sıcak hava dalgası uyarılarının olduğu dönemlerde çalışma sürelerinin kısaltılması veya zorunlu işlerin dışında çalışma yapılmaması.

Bu tür uygulamalar sadece çalışan sağlığını korumakla kalmaz; aynı zamanda iş kazalarının, üretim kayıplarının ve çalışan devamsızlıklarının da önüne geçerek işverenin uzun vadeli faydasına katkı sağlar.

3.3 Mola, Dinlenme ve Serinleme Alanlarının Sağlanması

Yüksek sıcaklıkta çalışanların performansı hızla düşmekte, bu da hata oranlarını artırmakta ve verimliliği azaltmaktadır. Bu durumu dengelemek için düzenli ve yeterli süreli molalar verilmesi zorunludur. Ayrıca bu molaların geçirileceği alanların da uygun şartlara sahip olması gerekir.

• Mola alanlarında doğal gölgeliklerin sağlanması veya tente gibi yapay gölgelik sistemlerin kurulması,
• Vantilatörler, soğutucular veya iklimlendirme sistemlerinin kurulması,
• Serinletici içeceklerin bulunduğu su sebilleri, taşınabilir su istasyonları,
• Mümkünse buz paketleri, soğuk havlu, serinletici spreyler gibi yardımcı malzemelerin bulundurulması,
• Dinlenme sırasında oturulabilecek hijyenik, rahat alanların hazırlanması.

Bu alanlar, çalışanların kısa sürede toparlanarak üretkenliklerini koruyabilmeleri açısından kritik önem taşır.

3.4 Eğitim ve Farkındalık Çalışmaları

Sıcak hava kaynaklı sağlık sorunlarının büyük bir kısmı, erken belirtiler fark edilip önlem alınmasıyla engellenebilir. Ancak bunun sağlanabilmesi için çalışanların yeterli bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Bu nedenle işverenler düzenli aralıklarla eğitim ve farkındalık çalışmaları yapmalıdır. Bu eğitimlerin içeriği aşağıdaki konuları kapsamalıdır:

• Isı bitkinliği, sıcak çarpması ve sıcak kramplarının belirtileri,
• Sıvı ve mineral kaybının önlenmesi için beslenme ve içecek tercihleri,
• Uygun giyim ve kişisel koruyucu donanım kullanımı,
• Acil durumlarda yapılacak ilk müdahale basamakları,
• İş arkadaşını gözlemleme ve tehlike anında bildirme bilinci.

Eğitimlerin sadece teorik bilgi aktarımıyla sınırlı kalmaması, uygulamalı ve interaktif yöntemlerle davranışsal değişiklik yaratacak şekilde planlanması önerilir.

3.5 WBGT (Wet Bulb Globe Temperature) Endeksi ve Ölçüm Süreci

WBGT, yani Yaş Termometre Sıcaklığı Küre Endeksi, bir ortamın ısı stresine ne derece maruz kaldığını değerlendirmede kullanılan uluslararası standart bir ölçüm yöntemidir. Bu endeks şu üç temel bileşeni esas alır:

• Ortam sıcaklığı (dry bulb temperature)
• Ortamdaki nem oranı (wet bulb temperature)
• Radyant ısı (black globe temperature)

İşverenler bu parametreleri akredite kuruluşlara ölçümlerini yaptırarak, çalışanların maruz kaldığı toplam ısı stresini değerlendirmelidir. Örneğin:

• Hafif işler için: WBGT 30°C üzerindeyse önlem alınmalıdır.
• Orta zorluktaki işler için: 28°C üzerindeki değerlerde sağlık riski başlar.
• Ağır işler için: 26.7°C kritik sınır olarak kabul edilir.

WBGT ölçümleri işyerinin farklı bölümlerinde, farklı saatlerde ve farklı yüksekliklerde yapılmalıdır. Ayrıca bu ölçümler özellikle yaz aylarında periyodik olarak yaptırılarak, çalışanlara olan etkileri araştırılmalıdır

4. Çalışanın Alabileceği Kişisel Önlemler ve Farkındalık

Sıcak hava koşullarında çalışmanın getirdiği riskler, işverenin aldığı önlemlerle büyük ölçüde azaltılsa da, çalışanların bireysel farkındalığı ve günlük davranış tercihleri de en az sistemsel önlemler kadar belirleyici rol oynar. Bu noktada çalışanın kendisini hem fizyolojik hem de davranışsal olarak hazırlaması gerekir.

4.1 Isıl Adaptasyon Süreci

Yaz sezonunun başında vücut, sıcaklık artışına karşı doğal bir adaptasyon sürecine girer. Bu süreç birkaç gün ila birkaç hafta sürebilir. Adaptasyon sağlanmadan yapılan yoğun işler, sıcak çarpması riskini artırır. Bu nedenle çalışanların:

• Sezona kademeli olarak giriş yapması,
• İlk günlerde kısa süreli ve hafif işlerle başlaması,
• Vücut sıcaklığını dinleyerek hareket etmesi önerilir.

4.2 Sıvı ve Elektrolit Desteği

Vücut, terleme yoluyla sıvı ve mineral kaybeder. Kaybedilen sıvının su ile, minerallerin ise sodyum, potasyum ve magnezyum içeren içeceklerle telafi edilmesi gerekir:

• Günlük minimum sıvı alımı 2,5 – 3 litre olmalı; bu oran fiziksel aktivite arttıkça yükseltilmelidir.
• Ayran, maden suyu gibi içecekler tercih edilmeli, şekerli gazlı içeceklerden kaçınılmalıdır.
• Aşırı tuzlu ve yağlı yiyecekler yerine hafif, sebze ağırlıklı beslenme benimsenmelidir.

4.3 Giyim ve Koruyucu Donanım Kullanımı

Kıyafet tercihi, sıcak havaya uyumda büyük rol oynar. Sentetik, koyu renkli ve dar kıyafetler vücut ısısını artırır, terlemeyi zorlaştırır:

• Pamuklu, açık renkli, bol ve nefes alan kıyafetler tercih edilmelidir.
• Güneş gözlüğü, geniş kenarlı şapka, UV koruyucu aksesuarlar kullanılmalıdır.
• Zorunlu kişisel koruyucu ekipmanlar (baret, kemer) ergonomik ve terlemeyi azaltıcı özellikte seçilmelidir.

4.4 Belirti Tanıma ve Erken Müdahale

Çalışanlar, sıcak çarpması ve ısı bitkinliği belirtilerini tanıyabilmeli ve bu belirtiler ortaya çıktığında derhal dinlenmeye geçmeli, gölgeye çekilmeli ve gerekiyorsa yardım çağırmalıdır. Erken müdahale hayat kurtarıcıdır.

Belirtiler:

• Şiddetli baş ağrısı
• Hızlı nabız
• Mide bulantısı ve baş dönmesi
• Ciltte kuruluk, kızarıklık veya solgunluk
• Konsantrasyon bozukluğu ve bayılma hissi

ÖNEMLİ: Yukarıda bahsi geçen belirtilerden herhangi biri olması halinde işe ara verilir sağlık birimine başvurulur, devamı halinde sağlık kuruluşuna sevki sağlanmalıdır.

5. Sıcak Hava Koşullarında Güvenli ve Sürdürülebilir Çalışma İçin Çok Katmanlı Yaklaşım

Unutulmamalıdır ki küresel ısınma ile birlikte sıcak hava, yalnızca doğa koşullarının bir sonucu değil; artık iş yerlerinde stratejik yönetilmesi gereken bir güvenlik problemidir. Bu problemi yok saymak; hem insan hayatını riske atmak hem de iş gücünün verimliliğini uzun vadede zayıflatmak anlamına gelir.

Bu rehber, sıcak hava koşullarında çalışan her bireyin güvenliğini artırmayı, işverenlerin yasal ve etik sorumluluklarını hatırlatmayı ve müdahale kapasitesini güçlendirmeyi hedeflemektedir.